ANKARA (AA) - Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün isteğiyle "Türk Dili Tetkik Cemiyeti" adıyla 12 Temmuz 1932'de kurulan ve daha sonra "Türk Dil Kurumu" ismini alan cemiyet, "Birinci Türk Dil Kurultayı"nı 26 Eylül-5 Ekim 1932 tarihlerinde yaptı.
Yaşamı boyunca Türk diline önem veren Atatürk, daha Türk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmadan görüşlerini çeşitli zeminlerde dile getirdi.
Atatürk, 2 Eylül 1930'da Prof. Sadri Maksudi (Arsal) Bey'in "Türk Dili İçin" adlı kitabına "Milli his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olması, milli hissin gelişmesinde başlıca etkendir. Türk dili, dillerin en zenginlerindendir, yeter ki bu dil şuurla işlensin. Ülkesini, yüksek istiklalini korumasını bilen Türk milleti, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır." diye yazmıştı.
2 Temmuz 1932'de başlayan ve 11 Temmuz'da sona eren "Birinci Türk Tarih Kongresi"nin ertesi günü, Çankaya'da dilcilerin de katıldığı toplantı sonunda Atatürk, "Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti gibi bir de ona kardeş bir dil cemiyeti kuralım. Adı Türk Dili Tetkik Cemiyeti olsun." talimatını verdi.
Cemiyet aynı gün 12 Temmuz 1932'de kuruldu. Cemiyetin kurucuları, hepsi milletvekili ve dönemin tanınmış edebiyatçıları Samih Rifat (Başkan), Ruşen Eşref (Ünaydın), Celal Sahir (Erozan) ve Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) beyler oldu. Amacı, "Türk dilinin öz güzelliğini ve zenginliğini meydana çıkarmak, onu yeryüzü dilleri arasında değerine yaraşır yüksekliğe eriştirmek." diye belirlenen Cemiyet, 26 Eylül-5 Ekim 1932'de Dolmabahçe Sarayı'nda Birinci Türk Dili Kurultayı'nı topladı.
Bu ilk kurultayın açılışı, 27 Eylül 1932 tarihli Vakit gazetesinde şöyle yer aldı:
"Saat 14.00... Herkes yerinde idi. Biraz sonra Türk'ün büyük mürşidi Gazi hazretleri, yanlarında Büyük Millet Meclisi Reisi Kazım Paşa, Maarif Vekili Reşit Galip Bey, Fethi Bey, Ordu müfettişlerinden Fahrettin, Ali Sait paşalar, kumandanlardan Şükrü Naili, Salih paşalar olduğu halde salona dahil oldular. Bu esnada şehir bandosu, İstiklal Marşı'nı terennüm etmeye başladı."
Dilcilerin yanı sıra yazarların, her meslekten aydınların, halk temsilcilerinin katıldığı kurultayda çalışma kolları kuruldu.
Ahmet Cevat (Emre) "Sözlük-Terim Kolu" başkanlığına, Ragıp Hulusi (Özden) "Derleme Kolu" başkanlığına, Hasan Ali (Yücel) "Lenguistik-Filoloji Kolu" başkanlığına, İbrahim Naci (Dilmen) "Yayın Kolu" başkanlığına getirildi.
Cemiyet, 1934'te yapılan kurultayda "Türk Dili Araştırma Kurumu" adını aldı, 1936'daki kurultayda ise adı, bugünkü "Türk Dil Kurumu" (TDK) olarak değiştirildi.
Atatürk, ölümünden kısa süre önce yazdığı vasiyetname ile mal varlığını TDK ile Türk Tarih Kurumuna (TTK) bıraktı. TDK ve TTK, 1982 Anayasası ile oluşturulan "Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu"na bağlandı.
- Mevlana Celaleddin-i Rumi dünyaya geldi
Fikirleriyle insanlığa ışık tutan Mevlana Celaleddin-i Rumi, 30 Eylül 1207'de Horasan'ın Belh şehrinde doğdu.
Karaman'a 1222 yılında gelen Hazreti Mevlana, yaşamını "Hamdım, piştim, yandım" sözleriyle özetledi. Tasavvuf dünyasında şiirleri ve düşünceleriyle bir çığır açan Mevlana, ölüm gününü "yeniden doğuş günü" olarak kabul etti. Allah'a kavuşacağı için ölüm gününü, "düğün gecesi" anlamına gelen "Şeb-i Arus" diye tanımlayan Mevlana, 17 Aralık 1273 tarihinde Hakk'ın rahmetine kavuştu.
- İstanbul'un düşman işgalinden kurtarılması
Milli Mücadele ile 2 Ekim 1923'te İtilaf Devletleri birliklerinin İstanbul'u terk etmesiyle büyük başarı elde edildi.
13 Kasım 1918'de geldikleri İstanbul'u 16 Mart 1920'de tamamen işgal eden İtilaf Devletleri'nin son birlikleri, Dolmabahçe rıhtımından gemilere binerek 2 Ekim 1923'te kenti terk etti.
- Belli başlı öteki olaylar:
26 Eylül
1669- Girit Adası, Türk egemenliği altına girdi.
1887- Emile Berliner gramofonun patentini aldı.
1907- Yeni Zelanda, İngiltere'den bağımsızlığını ilan etti.
1932- Birinci Türk Dil Kurultayı toplandı.
1960- Küba lideri Fidel Castro, 4 saat 29 dakika ile BM tarihindeki en uzun konuşmayı yaptı.
1961- Orgeneral Cemal Gürsel, Cumhurbaşkanı seçildi.
1984- Çin ile İngiltere, Hong Kong'un 1997'de Çin kontrolüne geçmesi konusunda anlaştı.
1989- Vietnam'daki son ABD askerleri, Kamboçya'dan ayrıldı.
1999- Devlet İstatistik Enstitüsü, 17 Ağustos depreminin konutlara 2,1 milyar dolar hasar verdiğini açıkladı.
1999- Ankara Ulucanlar Kapalı Cezaevi'nde, jandarmanın, tünel kazıldığı ihbarının ardından arama yapmak istemesi üzerine çıkan olaylarda 11 tutuklu ve hükümlü öldü, 20 tutuklu ve hükümlü yaralandı.
2010- Türkiye'de ilk kol nakli yapıldı. Doç. Dr. Ömer Özkan ve ekibi, trafik kazasında ölen bir kişinin iki kolunu, kolları bulunmayan bir kişiye nakletti.
2011- Manisa'nın Salihli ilçesinde yaşayan 121 yaşındaki "Dünyanın en yaşlı kadını" Gaışhıkaan Sıhıkaan, evinde hayatını kaybetti.
2017- YÖK'ten, üniversite sınavında Yükseköğretime Geçiş Sınavı (YGS) ve Lisans Yerleştirme Sınavları (LYS) ayrımının ortadan kalkacağı, yükseköğretim programlarına sayısal, sözel, eşit ağırlık ve dil puanlarıyla girileceği bildirildi.
2017- Suudi Arabistan Kraliyet Divanının yayınladığı kararnameyle kadınların da ehliyet alarak araç sürmesine imkan tanındı. Ayrıca ilk kez bir kadın, belediye başkan yardımcısı olarak atandı.
2019- Suudi Arabistan Veliaht Prensi Muhammed Bin Selman, gazeteci Cemal Kaşıkçı'nın 2 Ekim 2018'de vatandaşı olduğu Suudi Arabistan'ın İstanbul Başkonsolosluğunda vahşice katledilmesinin sorumluluğunu üstlendi.
27 Eylül
1529- Kanuni Sultan Süleyman komutasındaki Osmanlı ordusu Viyana'yı kuşattı.
1538- Kaptanı Derya Barbaros Hayrettin Paşa, Cenevizli Amiral Andrea Doria komutasındaki Haçlı donanmasına karşı Preveze Deniz Zaferi'ni kazandı.
1922- Yunan Kralı I. Konstantin, Anadolu yenilgisi sonrasında tahtını terk etmek zorunda kaldı.
1931- 1930'da Türkiye'nin de katılımıyla ilk kez resmi nitelik kazanan Balkan Oyunları'nın ikincisi başladı.
1951- Kurtuluş Savaşı'nın kahramanlarından Yörük Ali Efe, Nazilli'nin Kavaklı köyünde öldü.
1961- Suriye'de askeri darbe oldu. Yeni hükümet, Birleşik Arap Cumhuriyeti'nden ayrıldığını ilan etti. Türkiye, Suriye'nin yeni hükümetini tanıdı.
1970- Arap Zirvesi Mısır'da toplandı. Ürdün Kralı Hüseyin ile Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) lideri Yaser Arafat, ateşkes anlaşması imzaladı.
1971- Türk-İran demiryolu hattı, Van feribot iskelesinde düzenlenen törenle açıldı.
1973- Seçim gezisi için Isparta'ya gelen CHP Genel Başkanı Bülent Ecevit'e taş ve şişe atıldı.
2000- Zorunlu Deprem Sigortası uygulaması başlatıldı.
2003- TÜBİTAK-BİLTEN tarafından teknoloji transferiyle üretilen Türkiye'nin ilk mini gözlem uydusu BİLSAT, Rusya'dan uzaya gönderildi.
2003- Türkiye'nin ilk milli maratoncularından, Balkan ve Doğu Akdeniz kupalarında şampiyonlukları bulunan Şevki Koru, 94 yaşında vefat etti.
2008- MİLGEM kapsamındaki ilk milli tasarım savaş gemisi "Heybeliada" ile mayın avlama gemisi "Akçay", İstanbul'da denize indirildi.
2008- Amerikalı aktör Paul Newman 83 yaşında öldü.
2011- Denizli'deki Laodikya Antik Kenti'nde sürdürülen kazı çalışmalarında Anadolu'nun gerçek boyutlardaki ilk Afrodit heykel başı bulundu.
2013- Sinema ve tiyatro sanatçısı Tuncel Kurtiz, İstanbul'da 77 yaşında vefat etti.
2016- Eski İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Peres 93 yaşında öldü.
2016- ABD yönetimi, 1961'de diplomatik ilişkilerin kesildiği Küba'ya 55 yıl aradan sonra ilk kez büyükelçi atama kararı aldı.
2018- Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), terör örgütü elebaşı Abdullah Öcalan'ın cezaevinde kötü muamele ve işkence gördüğü yönündeki başvuruyu oy birliğiyle reddetti.
28 Eylül
1730- Patrona Halil isyanı başladı.
1865- Fransız kimya ve biyoloji bilgini Dr. Louis Pasteur öldü.
1891- "Moby Dick"in yazarı, Amerikalı şair ve yazar Herman Melville 72 yaşında öldü.
1920- Kazım Karabekir komutasındaki Türk ordusu, Doğu'da ayaklanan Ermenileri yendi.
1950- BM emrine verilen Kore Birliği, Türkiye'den yola çıktı. Birlik, önce özel trenlerle İskenderun'a nakledildi, buradan da gemilerle Kore'ye doğru hareket etti.
1955- Türk Migros, İstanbul'da hizmete başladı.
1970- Mısır Devlet Başkanı Cemal Abdül Nasır vefat etti.
1982- Halk arasında "Banker Kastelli" diye anılan Abidin Cevher Özden, Tunus'ta yakalandıktan sonra Türkiye'ye getirilerek tutuklandı.
1995- Filistin Kurtuluş Örgütü lideri Yaser Arafat ile İsrail Başbakanı İzak Rabin, Batı Şeria'nın Filistin yönetimine devri konusunda anlaştı.
2011- Küba'da vatandaşların otomobil alması ve satması yasal hale getirildi.
2013- Yazar Turgut Özakman, Ankara'da tedavi gördüğü hastanede 83 yaşında yaşamını yitirdi.
2013- Berlin Maratonu'nda erkeklerde 31 yaşındaki Kenyalı atlet Wilson Kipsang, 2:03:23'lük derecesiyle dünya rekoru kırdı.
2015 - Amerikan Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA), daha önce buzul bulunan Mars gezegeninde sıcak aylarda tuzlu su aktığına dair güçlü kanıt bulunduğunu açıkladı.
2016- Malatya 1. Ağır Ceza Mahkemesi, Zirve Yayınevi'nde 3 kişinin öldürülmesine ilişkin davada, 5 sanığı "tasarlayarak adam öldürme" suçundan 3'er kez ağırlaştırılmış müebbet hapse mahkum etti.
2017- BM, 25 Ağustos'tan bu yana Myanmar'daki şiddet olaylarından kaçarak Bangladeş'e sığınan Arakanlı Müslümanların sayısının 501 bine ulaştığını bildirdi.
2021- Avrupa Birliği (AB), Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve MSB Milli Mayın Faaliyet Merkezince (MAFAM) hazırlanan proje kapsamında Türkiye'nin en doğusundaki İran sınırında bulunan 80 bin antipersonel mayınının temizlenmesine başlandı.
29 Eylül
1499- İnebahtı Kalesi fethedildi.
1902- Fransız romancı Emile Zola öldü.
1911- Trablusgarp topraklarının İtalya'nın eline geçmesiyle sonuçlanan ve İtalya ile Osmanlı Devleti'ni karşı karşıya getiren Trablusgarp Savaşı başladı.
1923- Filistin'de İngiliz mandası resmen yürürlüğe girdi.
1929- Muhsin Ertuğrul'un yönettiği "Ankara Postası" filminin ilk gösterimi İstanbul'da yapıldı.
1933- Komünist Enternasyonal Genel Sekreteri Georgi Dimitrov'un suçlandığı Almanya Meclisi Reichstag'ın yakılması soruşturmasında öteki sanık Marinus Van Der Lubbe, yangını çıkardığını itiraf etti.
1960- Demokrat Parti kapatıldı.
1984- Yönetmen Atıf Yılmaz, 1984'te "Bir Yudum Sevgi", bir yıl sonra da "Dul Bir Kadın" adlı filmleriyle iki yıl üst üste Altın Portakal Ödülü'nü aldı.
1992- Hakkari'nin Şemdinli ilçesi Derecik Jandarma Karakolu'na saldıran teröristlerden 200'ü öldürüldü.
1994- Eski Adalet Bakanı ANAP'lı Mehmet Topaç, Ankara'daki avukatlık bürosunda, yasa dışı Dev Sol örgütü üyesi oldukları iddia edilen 4 kişinin silahlı saldırısı sonucu hayatını kaybetti.
2016- 15 Temmuz, "Şehitleri ve Gazileri Anma Günü" olarak resmi tatil ilan edildi.
2017- Ankara Cumhuriyet Başsavcılığınca hazırlanan "Kaset" iddianamesinde bilgi sahibi olarak beyanına yer verilen polis memuru Fatih A, Deniz Baykal ile eski MHP'li yöneticilerin telefonlarını dinlediklerini itiraf etti.
2019- MİLGEM Projesi kapsamında üretilen milli savaş gemisi "Kınalıada" Deniz Kuvvetlerine teslim edildi.
2021- MSB, SOLOTÜRK'ün Avrupa kıtasının en yüksek yanardağı olan İtalya'daki Etna üzerinden uçuş görüntülerini paylaştı.
30 Eylül
1207- Mevlana Celaleddin-i Rumi, Belh kentinde dünyaya geldi.
1517- Oruç Reis, Cezayir Zaferi'ni elde etti.
1520- Kanuni Sultan Süleyman tahta çıktı.
1579- Sokullu Mehmet Paşa vefat etti.
1930- İlk sivil tayyareci Vecihi (Hürkuş) Bey, kendi yaptığı tayyaresiyle Göztepe'den Yeşilköy'e uçtu. Vecihi Bey, Anadolu halkına ilk uçak gezilerini yapma olanağı da sağlamıştı.
1955- Amerikalı aktör James Dean, trafik kazasında 24 yaşında öldü.
1956- Soprano Leyla Gencer, San Francisco'da konser verdi.
1960- Devlet Planlama Teşkilatı kuruldu.
1978- Başbakan Bülent Ecevit ilk "Köykent" uygulamasını Bolu'nun Mudurnu ilçesine bağlı Taşkesti köyünde başlattı.
1991- İstanbul Metrosu'nun ön tünel inşaatı başladı.
2010- Beyaz perdenin dev ismi Tony Curtis, 85 yaşında yaşamını yitirdi.
2012 - AK Parti 4. Olağan Büyük Kongresi'nde tek aday olan Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, yeniden genel başkanlığa seçildi.
2013- Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, demokratikleşme paketini bir basın toplantısıyla açıkladı. Paketle TBMM dahil kamuda fiili olarak uygulanan başörtüsü yasağına son verildi.
2015 - Filistin devletinin bayrağı, BM Genel Kurulunda alınan karar sonrasında düzenlenen törenle ilk kez Birleşmiş Milletler'de göndere çekildi.
2016- İsrail, Mavi Marmara olayında yakınlarını kaybeden ailelere ödenecek 20 milyon dolarlık tazminatı Türkiye'ye aktardı.
2021- İklim değişikliği tehdidi Milli Güvenlik Kurulu (MGK) bildirisinde yer aldı.
1 Ekim
1730- Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşa, Patrona Halil İsyanı'nı çıkaranların istekleri doğrultusunda Padişah III. Ahmet tarafından boğduruldu.
1931- Ressam Ruhi Arel 51 yaşında vefat etti.
1942- Bakanlar Kurulu, eğlence yerlerinin saat 22.00'de kapatılması kararı aldı.
1949- Mao Zedong önderliğinde Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu, Mao, Çin Halk Cumhuriyeti'nin ilk başkanı seçildi.
1951- Hava Harp Okulu açıldı.
1956- Yazar Eflatun Cem Güney, Andersen Masal Ödülü'nü kazandı.
1963- Cezayir Devlet Başkanı Ahmet Bin Bella, ülkede Fransızlara ait tüm toprakların kamulaştırılması emrini verdi.
1972- Boksör Cemal Kamacı, 63,5 kiloda Avrupa Şampiyonu oldu.
1985- İsrail güçlerinin, Tunus'taki Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) bürolarına düzenlediği hava saldırısında 68 kişi öldü.
1987- Mihail Gorbaçov, Sovyetler Birliği devlet başkanlığı görevini üstlendi.
1992- Bitlis'in merkeze bağlı Cevizdalı köyüne saldıran teröristler, aralarında çocuk ve kadınların da bulunduğu 37 kişiyi öldürdü, 20 kişiyi yaraladı, 13 korucuyu kaçırdı.
1992- Kadınların da harp okullarına alınmasına ilişkin yasa tasarısı TBMM'de kabul edildi.
1995- Afyonkarahisar Dinar'da 6,1 büyüklüğündeki depremde 90 kişi öldü, 250 kişi yaralandı.
2005- Kocaeli Ford Otosan Rallisi'nde yarış araçlarından birinin çarpması sonucu ağır yaralanan Kanal D kameramanı Besim Kemal Dede hayatını kaybetti.
2011- İspanya'nın kuzeydoğusundaki Bask bölgesinin bağımsızlığı için mücadele eden ve AB terör örgütleri listesinde bulunan ETA'ya bağlı Ekin adlı örgüt kendini feshettiğini açıkladı.
2013- ABD hükümeti, iktidar ile muhalefetin 6 haftalık bütçe çıkarma konusunda uzlaşmaya varamaması üzerine 17 yıl aradan sonra resmi olarak kapandı.
2013- Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi, 14 yaşına gelmeden ve kendi rızası olmadan erkek çocuklarının sünnet edilmemesini öngören raporu, 19'a karşı 77 oyla kabul eti. Rapor Türkiye'de tepkiyle karşılandı.
2019 - Oyuncu Tarık Ünlüoğlu, İstanbul'da tedavi gördüğü hastanede 62 yaşında yaşamını yitirdi.
2021- Saadet Partisi Yüksek İstişare Kurulu Başkanı Oğuzhan Asiltürk, tedavi gördüğü hastanede 86 yaşında hayatını kaybetti.
2021- Türk basketbolunun duayenlerinden Nur Germen, 73 yaşında vefat etti.
2021- Dünyanın en yüksek enflasyon oranına sahip Venezuela'da, para biriminden altı sıfır silindi.
2 Ekim
1187- Selahaddin Eyyubi, Kudüs'ü fethederek 88 yıllık Frank işgaline son verdi.
1608- Modern teleskobun prototipi Jan Lippershey tarafından yapıldı.
1730- III. Ahmet'in saltanattan çekilmesiyle I. Mahmut tahta çıktı.
1730- Divan şairi Nedim 48 yaşında vefat etti.
1836- Darwin, Brezilya, Galapagos Adaları ve Yeni Zelanda'yı kapsayan beş yıllık gezisinden İngiltere'ye döndü. Bu çalışmaları, 1859'da yayımlayacağı "Türlerin Kökeni" adlı çalışmasının kaynağını oluşturdu.
1923- İstanbul'a 13 Kasım 1918'de gelen ve 16 Mart 1920'de kenti tamamen işgal eden İtilaf Devletleri'nin son birlikleri, Dolmabahçe rıhtımından gemilere binerek kenti terk etti.
1953- Batı Almanya, NATO'ya kabul edildi.
1957- Orta Doğu Teknik Üniversitesinin temeli atıldı.
1963- Sivas Kongresi Heyeti Temsiliye üyelerine ve Birinci TBMM üyeliklerine aylık bağlayan kanun kabul edildi.
1963- Kurtuluş Savaşı komutanlarından Refet Bele vefat etti.
1964- Bilim adamları, sigaranın kanser nedeni olabileceği yönündeki bulguları açıkladı.
1970- Ankara'da, Merkezi Antlaşma Örgütü CENTO binasına bomba atıldı.
1974- Eski Milli Birlik Komitesi üyesi General Cemal Madanoğlu ve arkadaşları Sıkıyönetim Askeri Mahkemesindeki "Cunta" davasında beraat etti.
1975- ABD, Türkiye'ye konulan silah ambargosunu kısmen kaldırdı.
1976- Dünya Ağır Sıklet Boks Şampiyonu Muhammed Ali, İstanbul'a geldi.
1984- 12 Eylül 1980 sonrası ilk grev Tuzla'da iki tersanede başladı.
1985- Aktör Rock Hudson, AIDS'e yenik düşerek 59 yaşında Beverly Hills'teki evinde öldü.
1989- TV-3 ile GAP TV yayına başladı.
1992- Ege Denizi'ndeki tatbikatlar sırasında, ABD'ye ait uçak gemisi Saratoga'dan atılan iki füze "Muavenet Muhribi"ne isabet etti, gemi komutanıyla beraber 5 denizci şehit oldu, 13 kişilik personel yaralandı.
2006- Orhan Pamuk, Nobel Edebiyat Ödülünü aldı.
2012- 8. Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın cenazesi, Topkapı'daki Anıt Mezar'dan çıkarılarak Adli Tıp Kurumuna götürüldü, 5 Ekim'de yeniden toprağa verildi.
2012- 28 Şubat döneminin Başbakan Yardımcısı Tansu Çiller, Ankara Cumhuriyet Başsavcılığının yürüttüğü 28 Şubat soruşturmasında "mağdur" sıfatıyla ifade verdi.
2015- "Kafes eylem planı", "Amirallere suikast", "Gölcük'te ele geçirilen belgeler" ile Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği (ÇYDD) ve Çağdaş Eğitim Vakfı (ÇEV) yöneticileri hakkındaki iddialara ilişkin dosyaların birleştirildiği 84 sanıklı "Poyrazköy'de ele geçirilen mühimmat" davasında mahkeme heyeti 83 sanığın beraatine karar verdi.
2018- Suudi gazeteci Cemal Kaşıkçı, 2 Ekim'de evlilik işlemleri için gittiği Suudi Arabistan'ın İstanbul Başkonsolosluğunda öldürüldü.
2020 - Türkiye'nin ilk lityum iyon pil üretim tesisinin temeli Kayseri'de atıldı.